CHARLIE KAUFMAN SİNEMASINDA ANLAM ARAYIŞI

Film başlar. Daha ilk sahnesinde filmin kahramanını görürsünüz. Kendisi son derece sıradan bir insandır. Ama birazdan oldukça sıra dışı olaylar yaşayacaktır. Film ilerler. 10-15 dakika geçer, ama siz hala tam olarak ne olduğunu çözememişsinizdir. Film biter. Ve siz kendi kendinize “Az önce ne izledim ben?” diye sorarsınız. Çünkü izlediğiniz şey, daha önce izlediğiniz hiçbir şeye benzemiyordur. Çünkü siz az önce, Charlie Kaufman tarafından yazılan bir film izlediniz.

Yazıya başlamadan önce, filmlerdeki sürprizlerle ilgili o klasik “spoiler alert” uyarımı yapmayacağım. Çünkü, ben her ne kadar filmlerden bahsetsem de paylaşacağım hiçbir sürpriz, filmlerin kendisi kadar sürpriz olmayacak. O yüzden, filmleri izlememiş olsanız da bu yazıyı gönül rahatlığıyla okuyabilirsiniz.

Şimdi yazıya başlayabilirim. Ama önce, Charlie Kaufman’ın Eternel Sunshine ile Oscar aldığı o anı bir hatırlayalım.

Charlie Kaufman filmlerinin hemen hepsinde, filmin kahramanı kendinden nefret eder. Örneğin Being John Malkovich’te film, Craig Schwartz’ın bir kukla oyunuyla başlar. O oyunda kukla, aynada kendisini gördüğünde şok olur. Çok sinirlenir ve aynayı kırar.

Charlie Kaufman’ın bir kitabı sinemaya uyarlama sürecini anlattığı Adaptation filminde, filmin kahramanı -yani kendisi- Charlie Kaufman da kendisinden nefret eder. Hatta bu durumu şöyle özetler:

Eternal Sunshine filminde de Jim Carrey’nin canlandırdığı esas adamımız Joel Barish de kendisinden nefret eder. Hatta filmim 2 disklik “Special Edition” versiyonunda yer alan çıkarılmış bir sahnede Joel Barish bir parkta, “kendimden nefret ediyorum” der.

Peki neden bu insanlar kendilerinden nefret etmektedir? Daha doğrusu insan neden kendini sevmez? Cevap basit. Çünkü kimse, bizimle bizim kadar yaşamadı. Kimse bizim, kendimizi en çaresiz hissettiğimiz anları görmedi. Kimse, yapmaya cesaret edemediğimiz o şeyde bizimle birlikte değildi. Kimse, bize bizim kadar tahammül etmedi. Kimse, yıllar önce verdiğimiz o yanlış kararla her gün bizim gibi yüzleşmedi. Kimse, bizim bize yaptığımızı yapmadı. İşte bu yüzden kendimizden nefret ediyoruz. Çünkü bizle ilgili kimsenin bilmediği şeyleri biliyor ve bununla yaşamaya çalışıyoruz. İşte bu yüzden kendimizi değersiz görüyoruz. Çünkü kimse, bizi bizim kadar iyi tanımıyor.

Charlie Kaufman filmlerinde işlenen kendinden nefret etme temasına, psikolog Jordan B. Peterson da çok satan kitabı 12 Rules for Life: An Antidote to Chaos’ta (Hayat İçin 12 Kural: Kaosa Çare’de) değinir. Hatta “kendinden nefret etme” konusunu hayatın ikinci kuralında işler.

Jordan Peterson’a göre hayatın ikinci kuralı şudur: Kendine, sanki yardım etmekle yükümlü olduğun birisi gibi davran. Çünkü kendini kendin olarak görürsen yardım etmeyeceksin. Çünkü kendinle ilgili kimsenin bilmediği şeyleri biliyorsun ve bu yüzden kendine değer vermiyorsun. Ama kendini kardeşin, bir yakının ya da örneğin ev hayvanın, köpeğin olarak gördüğünde hasta olduğunda ilgilenirsin, bir ihtiyacı olduğunda giderirsin, yardıma ihtiyaç duyduğunda yardım edersin. İşte bu yüzden Peterson, “kendine, sanki yardım etmekle yükümlü olduğun birisi gibi davran” diyor.

Peki kendinden nefret etme problemini Charlie Kaufman nasıl çözmeyi deniyor?
Being John Malkovich filminde Craig, eşi uyuyunca gece yarısı gizlice bir kukla oyunu sahneler. O oyunda da canlandırdığı kuklalar, kendisi ve iş yerinde aşık olduğu Maxine’dir. Ve aralarında şöyle bir diyalog geçer:

Charlie Kaufman’ın kendinden nefret eden birisine çözümü, başka biri olmaktır. Çünkü, Kaufman’a göre insan bedeni -Human Nature filminde Lila’nın da dediği gibi- bir hapishanedir.

İşte bu yüzden Charlie Kaufman, insanların 15 dakikalığına başka biri olabildikleri yani John Malkovich oldukları bir film yazmıştır. Andy Warhol’un “gelecekte insanlar 15 dakikalığına ünlü olacak” sözüne de atıfta bulunarak insanları 15 dakikalığına başka biri yapmayı denemiştir. Çünkü kendinden nefret eden insanın tek kurtuluş yolu başka biri olmaktır.

Ama başka biri olmak asla bir çözüm olmaz. Çünkü başka biri olmak, sadece bir kaçıştır.

Being John Malkovich’te Craig her ne kadar başka biri olduğunda başka şekilde düşüneceğini, başka şekilde hareket edeceğini ve başka şekilde hissedeceğini zannetse de John Malkovich olduğunda yine kuklacılık yapar, yine Maxine’den hoşlanır. John Malkovich olmak, Craig’i başka biri yapmaz. John Malkovich olmak, Craig’i farklı bir bedende yine Craig yapar. Çünkü cevap ya da anlam başka bir vücutta ya da başka bir yerde değildir.

Charlie Kaufman’a göre, düşünceler bir lanettir. Buna da ilk olarak Being John Malkovich’te değinir.
Craig, hayranı olduğu kuklacı Derek Martini’yi televizyonda görünce yanında oturan şempanzeye şöyle der:

Peki düşünceler neden bir lanet olsun ki? Sonuçta biz, insanoğlu bu noktaya düşüncelerimiz sayesinde gelmedik mi?

Bir probleme çare bulmak için düşünmek farklı bir şey, her şeyi düşünerek anlayabileceğimizi, anlamlandırabileceğimizi zannetmek farklı bir şey. İkincisi, hayatımızı zehir eden bir düşünce şeklidir. Neden mi? Çünkü düşünceler her şeyden önce “ikilik” (duality) yaratır. İyi-kötü, güzel-çirkin, doğru-yanlış gibi tüm ikilikler düşüncenin ürünüdür. Bu ikilikler, bizim olanı olduğu gibi görmemizi engeller. Her şeyi iyi-kötü, güzel-çirkin kalıplarıyla görmeye başlarız. Bu da kötülükteki iyiliği, çirkinlikteki güzelliği görmemizi engeller. Bu kalıplarla düşündüğümüz için de şeyleri oldukları gibi göremeyiz ve hayatı, ona bakıp; onu göremeden yaşarız.

Zen Budizm’e göre düşünmek, acı çekmektir. Çünkü düşünceler arzuları körükler. Düşünmek daha fazla parayı, daha fazla şöhreti kısaca daha fazlayı arzulamamıza neden olur. Ortaya da hep başka bir yerde, durumda, pozisyonda olmayı istediği için bulunduğu ortamdan ya da sahip olduklarından hiçbir zaman keyif alamayacak bizler çıkar. Peki daha fazlasını istemenin ne gibi kötülüğü var diyebilirsiniz. Sonuçta insanlar bu noktaya, daha fazlasını arzulayarak gelmiştir. Daha fazlasını istemekte bir problem yok. Problem bunun sınırının olmamasında. Şu an bir işim var. Ama daha iyi bir yerde çalışabilirim. Haydi diyelim daha iyi yere geçtim. Ama bu sefer de maaşım yeterli olmayacak. Hatta unvanım da daha iyi olmalı. Evim var ama daha iyi bir eve sahip olmalıyım. Arabam var, ama neden son model değil? Bizler, daha fazlasının peşinde bir hayat yaşarken aslında, daha az bir hayat yaşarız. Çözüm, arzuları körükleyen bu düşüncelerden kurtulmaktır.

Charlie Kaufman, düşüncelerden kurtulmanın ne ifade ettiğini Eternal Sunshine filminde, filme de ismini veren Alexander Pope’un Eloisa to Abelard şiiriyle anlatır.

Eternal Sunshine filmi, Charlie Kaufman’ın düşüncelerden kurtulmak için denediği bir çözümdür. Kaufman’a göre düşüncelerden kurtulmanın yolu, o düşünceleri oluşturan nedeni ortadan kaldırmaktır. Filmde de bu neden Joel’in eski sevgilisi Clementine’dır. Joel, Clementine’ı hafızasından sildirerek berrak zihnin sonsuz güneş ışığını tatmayı dener. Ama bu, çözüm olmaz. Çünkü düşünceler silinse de aynı hisler tekrar oluşur. Hatta Charlie Kaufman’a göre bu kesin kuraldır. Çünkü filmde hafızasını sildirip aynı kişiden tekrar hoşlanan tek kişi Joel Barish değildir. Hafıza sildirme şirketi Lacuna’da çalışan Kirsten Dunst’ın oynadığı Mary de hafızasını sildirdikten sonra şirketin sahibi Dr. Mierzwiak’tan tekrar hoşlanır.

Kaufman’a göre problem düşüncelerdir, ama çözüm hafızayı sildirmek değildir.

Peki Kaufman’ın iki problemi “kendinden nefret etmenin” ve “düşüncelerden kurtulmanın” çözümü nerededir? Çözüm yani anlam:

Charlie Kaufman, Adaptation filminde bize dünyaya ne için geldiğimizi söyler.

Kaufman’a göre yapmaya tasarlandığımız şey, kalbimizi barometre yapmak, onunla ölçüp biçmektir. Sadece onu dinlemektir.

“Tamam, kalbimizi dinleyelim de sonuçta başımıza ne belalar geldiyse hep kalbimizi dinlediğimiz için gelmedi mi?” diye düşünebilirsiniz. Ama bunun bir önemi yok. Çünkü bize düşen sevmektir. Neden mi? Bunu Donald Kaufman söylesin.

Adaptation filminde Donald Kaufman ve Charlie Kaufman arasında şöyle bir diyalog geçer:

Charlie Kaufman’a göre anlam -Tasavvuf’ta da olduğu gibi- sadece sevmededir. Çünkü biz sevdiğimiz şeyiz. Daha doğrusu sevdiğimizde dönüştüğümüz şeyiz. Çünkü aşıkken dönüştüğümüz kişi, aslında olmamız gereken kişi. Sevmek bize kim olmamız gerektiğini hatırlatır. Ve ancak sevince bencillikten kurtuluruz. Çünkü “Bir aşk yüzünden elbisesi yırtılan, hırstan, ayıptan, adamakıllı temizlenir” (Mesnevi I: 20).

Kalbimizle hareket ettiğimizde aynı zamanda daha önce fark etmediğimiz pek çok şeyi görür, pek çok sırra da erişiriz. Çünkü “Aşk, Tanrı sırlarının usturlabıdır” (Mesnevi I: 110). Güzel düşünür, güzel bakar, her detayda güzeli görürüz. Daha önce hiç görmediğimiz gibi.

Ama ya aşk acısı? Aşk acısı mı? “Sevgili, her acıya lezzet verir” (Mesnevi I: 805). O, istediğini alamamanın acısı olmasın? O, bir şey verdiğinde anında karşılığını beklemenin acısı olmasın? O, aşk yerine alışveriş yapmak isteyenin acısı olmasın?

Charlie Kaufman’ın ilk yönetmenlik denemesi olan Synecdoche New York filminde, tiyatro yönetmeni Caden, kendi hayatını sahnelemeyi düşünür. Ama provalar yıllar sürer ve oyun bir türlü sahneye konamaz. Sonunda Caden bir şey fark eder.

Kaufman’a göre anlam, kendini anlatmaya çalışmak değildir. Anlam, herkesi dinlemektir.

Charlie Kaufman’ın neredeyse tüm karakterlerinin tutkuyla bağlı olduğu bir uğraşı var. Örneğin Being John Malkovich filminde Craig’in tutkusu kuklacılıktır; Adaptation’da John Laroche’un tutkusu orkidelerdir. Hatta Adaptation filminde John Laroche’un orkidelere olan tutkusu Meryl Streep’in canlandırdığı Susan Orlean’ın dikkatini çeker.

Anlam, tutkulu bir uğraştadır. Çünkü tutkulu uğraşınız sayesinde kendinizi unutursunuz, geçmişi yada geleceği düşünmeyi bırakıp o uğraşla ilgilenirsiniz. O uğraşın kendisi olursunuz.

Ahlatlı Hürrem Şah’ın yaptığı Sivas, Divriği Ulu Camii’nin hikayesi işte bu tutkuya çok iyi bir örnektir.

Synecdoche New York’ta, Caden ölüm hakkında şöyle bir şey der:

Herhalde hayatın en büyük mucizesi ölüm. Ölüm, bu anı ve diğer tüm anları değerli kılan tek şey. Hatta ölüyor olacağımızı bilmemiz de müthiş bir şey. Bundan daha müthiş olanı da ne zaman öleceğimizi bilmememiz; bunun her an içinde olabilmesi. Hiç düşündünüz mü, ölümsüz olsak nasıl bir hayatımız olurdu? Her şeyi ertelerdik. Nasıl olsa zaman var, nasıl olsa yarın var deyip planlar yapardık. Bir şeyi yapmak için motivasyonu nasıl bulabilirdik acaba? Ama ölüm bize, öyle bir lüksümüzün olmadığını söylüyor. Ölüm bize, her ne yapılacaksa bir an önce yapmamız gerektiğini söylüyor. Ölüm bize hiçbir şeyi ciddiye almamamız gerektiğini söylüyor. Ölüm bize, biteceğini bilsek de tadını çıkarmamız gerektiğini söylüyor. Eternal Sunshine’daki Joel’in son anısı hatırlayın. Hani Clementine ile Joel’in ilk tanıştıkları o an silinirken ikili arasında geçen diyaloğu:

Hiçbir Charlie Kaufman karakteri, yolundan dönmez. Başlarına ne gelirse gelsin, hepsi yollarına devam eder.

Being John Malkovich’te Craig, John Malkovich’in vücudundan çıksa da aşkının yani Maxine’in peşinden ayrılmaz. Hayatına, John Malkovich ve Maxine’in kızlarının vücudunda devam eder.

Adaptation’da Charlie, kardeşi Donald’ı kaybeder. Ama senaryosunu yazmaya devam eder.

Eternal Sunshine’da Joel, Clementine’ı hafızadan sildirme işleminin yanlış olduğunu fark eder ve tüm silme sürecinde buna engel olmaya çalışır. Hatta bence sinemadaki en iyi fikirlerden birini dener. Clementine’ı ait olmadığı bir anıya saklar. Onu, utancına gizler.

Synecdoche New York’ta ise Caden, film boyunca kendini anlamaya ve dünyaya anlatmaya çalışır. Kendi hayatını sahnelediği oyununun provalarını bir türlü bitiremez. O anlardan birisinde bu durum filmdeki bir karakterin yani Milicent Weems sözleriyle anlatılır:

Caden, hayatının sonuna kadar yani taşa dönüşene kadar hep o soruya “ben kimim” sorusuna cevap bulmaya çalıştı. Film, bulup bulmadığının cevabını vermiyor ama bu arayışı yüceltiyor. O yüzden Charlie Kaufman için rahatlıkla diyebilirim ki ödüllendirilmesi gereken şey bulmaktan ziyade arayıştan vazgeçmemek. Mücadele etmekten vazgeçmemek. Ne olursa olsun sürmeye devam etmek…

Tüm Charlie Kaufman karakterlerinin ortak özelliği kafalarına koydukları şeyi yapmalarıdır. Daha doğrusu yapmak için harekete geçmeleridir.

Human Nature’da Lila, işlemediği cinayeti kendisi üstlenir.
Being John Malkovich’te Craig, Maxine’i kurtarmak için John Malkovich’in bedeninden çıkar.
Eternal Sunshine’da Jeol, birden işi asar ve Montauk’a giden trene son anda yetişir.

Hiçbir Charlie Kaufman karakteri, bir yerlerden bir şey gelmesini beklemez. Elini taşın altına koyar ve onu gider kendisi alır. En azından almayı dener. Çünkü biz, bu hayata bizi bütün hissettirecek; bizim sevildiğimizi hissettirecek bir şeyi beklemek için gelmedik. Onu gidip almaya geldik.

Charlie Kaufman diyor ki bekleme! Hayatını bekleyerek harcama. O şey gelecek gibi olacak ama hiç gelmeyecek. O şeyi gidip yaratması gereken sensin!

Eternal Sunshine’ın finalini hatırlayın. Joel ile Clementine, daha önce bir ilişkilerinin olduğunu ve birbirlerini unutmak için hafızalarını sildirdiklerini öğrenirler. Bunu yeniden deneme konusunda da tereddütleri vardır.

Joel, aynı şeyleri yaşayacağını bile bile bir kez daha denemekten çekinmez. Şimdi filmin son karesini hatırlayın. Joel ve Clementine karlı sahilde yürüyor. O sahne başa sarıyor, tekrar yürüyorlar. Sahne bir kez daha başa sarıyor, yine yürüyorlar. Yani sürekli denemeye devam ediyorlar. Aynı şeyi yaşayacaklarını bilseler de. Belki bu kez, farklı bir şey olur diye.

Ben yeni yıla bu yazıyı yazarak girdim. Çünkü o an beni en çok heyecanlandıran şey bu yazıyı yazmak, en çok olmak istediğim yer bilgisayar başıydı. Ve yazıyı bitirdiğime ne kadar sevindiğimi anlatamam. Aynı zamanda ne kadar üzüldüğümü de. Çünkü şu an elimde hiçbir şey yok. Beni en az bu kadar heyecanlandıracak yeni bir yazı bulabilecek miyim, bilmiyorum.

Charlie Kaufman’ın ise hayata dair bildiği bazı şeyler var ve bunu olabildiğince sıra dışı bir şekilde anlatmayı seviyor. Kendisi anlamı, sevmekte, herkesi kucaklamakta, bir şeyi tutkuyla yapmakta, ölümlü olmakta, yola devam etmekte, harekete geçmekte ve denemede buluyor.

Sinemada anlam arayışı üzerine yazdığım diğer yazılara göz atmak isterseniz:

Miyazaki'nin Anlamı

Richard Linklater Sinemasında Anlam Arayışı

Jim Carrey'nin Anlam Arayışı